Toprak Oluşumunda Etkili Olan Faktörler

Toprak Oluşumunda Etkili Olan Faktörler

A-Toprak Oluşumunda İklimin Faktörü

Yeryüzündeki ayrışma taşınma ve birikime olayların oluşmasında yeryüzünün şekillenmesinde ikilim aktif bir rol oynamaktadır. İklim kayaların ayrışmasına neden olduğundan doğrudan doğruya bitki hayatını düzenlendiğinden dolaylı olarak etki yapar.

Klima toprak oluşumunda bir faktör olarak ele alındığında iki önemli noktayı göz önünde tutmak yerinde olur bunlar;
1- İklimin doğrudan doğruya yapmış olduğu etkiler: örneğin toprak profili içindeki fiziksel kimyasal ve biyolojik olayların meydana gelmesi.

2- İklimin dolaylı olarak toprak oluşumuna etkisi örneğin  diğer faktörlerle (  topoğrafya, vejetasyon) olan ilişkileri.

Toprak oluşumunda iklimin doğrudan etkisi topraktaki sıcaklık ve yağış rejimlerinin değişik boyutlardaki etkisiyle belirgin bir biçimde ortaya çıkar. Topraktaki periyodik ısınma soğuma nemlilik ve kuraklık burada fiziksel kimyasal ve biyolojik faaliyetlere önemli ölçüde etki yapar. Toprak içinde meydana gelen fiziksel ve kimyasal faaliyetlerin şiddetlenmesinde ve azalmasında sıcaklık ve nem değişimleri büyük rol oynar. Sıcaklık ve nemli lik toprak mikroorganizmalarının yaşam faaliyetleri ile makrofloranın da gelişmesinde etkilidir.
1-Sıcaklık Rejimi

En önemli etken kuşkusuz güneşten gelen radyasyon enerjisidir bu enerji doğrudan veya dolaylı olarak toprağa gelen ve onun ısınmasında etkili olur böylece toprağın termik rejimi büyük ölçüde radyasyon enerjisine bağlıdır.

Toprak yüzeyi gerek direkt gerekse difüz radyasyon enerjisi ile büyük ölçüde ısınır ve sıcaklık toprağın derinliklerine doğru geçer ancak toprak enerji kaynağının ortadan kalkmasıyla hızlı bir ısınmanın akabinde hızlı bir soğumayla önemli ölçüde ısı kaybeder. Böylece günlük sıcaklık değişmeleri mevsimlik ve yıllık sıcaklık değişmeleri topraktaki sıcaklık rejimini ayarlayan bir mekanizma görevi yapar.

Güneşten Gelen Radyasyon Enerjisi Ortam Özelliklerine Göre Oluştuğu Değişiklikler

 Toprağa gelen radyasyon enerjisinin bir kısmı absorbe edilir bir kısmı ise zemin tabiatına bağlı refleksiyonla geriye uzaya gönderilir. Albedo olarak bilinen bu olay büyük ölçüde toprak yüzeyinin yapısına bağlı olduğu gibi aynı zamanda toprağın fiziksel özelliği ne bilhassa tekstür yapısına da bağlıdır.

Topraktaki sıcaklık rejimini belirleyen ve değişmesine neden olan etmenler :

• Sıcaklık değişimi
• Enlem ve bakı
• Yükselti  Bulutluluk ve nemlilik
• Hakim rüzgarlar
• Bitki örtüsü
• Karla kaplık
• Toprak rengi

2-Yağış ve yağış etkinliği

Topraktaki nemlilik ve rejimi aşağıdaki faktörlere bağlı olarak belirlenir.

• Toprağın aldığı yağış miktarı veya bunun sızma miktarına
• Değişik sıcaklık şartlarında toprak üzerindeki atmosferde mevcut su buharının kısmen yoğunlaşmasıyla
• Bilhassa yüze yakın olan taban suyu vasıtasıyla toprağın yeraltı suyundan aldığı suyla.
• Topraktan doğrudan doğruya buharlaşmayla nem kaybıyla,
• Toprak içinde yaşayan çeşitli organizmaların su gereksinimlerini karşılamak için topraktaki suyu kullanmalarıyla.

Yağışın Toprak Yüzeyinde ve İçindeki Hareketi

Özet olarak pek çok faktör topraktan mevcut demin değişmesine neden olur. Bu faktörleri dış faktörler (yani yağış miktarı yağış dışında toprağa eklenen nem farklı buharlaşma değerleri) veya iç faktörler (yani toprağın nemlilik rejimi ve sıcaklık rejimi gibi)  olarak ayırabilmek mümkündür.

Çeşitli İklim Şartlarında Yağışın Toprağa Geçiş Miktarı

Toprak yüzeyinin bitki örtüsü ile kaplı olması toprağa düşen yağışın daha düzenli veya daha çok sızmasına neden olur.

Eğim Değerleri İle Toprağa Geçen Su Miktarı ve İç Drenaj Özellikleri

Topraktan mevcut nemin belirlenmesinde geçirimlilik ve eğim şartları da önemli rol oynar. Eğim değeri arttıkça yüzeysel akış hızlanacağından o oranda daha az su toprak geçecektir bu nedenle iyiyim değeri ile toprağa geçen miktar arasında ters orantı söz konusudur.

B-Toprak Oluşumunda Anakaya Faktörü

1-Anakaya ve Ana Madde

Anakaya ve ana madde olarak tanımlanan toprağın inorganik maddesi çok çeşitli kayaların dış faktörlerin etkisi altında ayrışması ile meydana gelir ana maddenin ayrışması yla ben birçok mineraller ve elementler aça çıkmakta daha sonra bunlar toprağa gelen suyla eriyik hale geçerek besin maddesinin esasını oluşturmaktadır.

Kayalar yeryüzüne çıktıklarında atmosfer faktörlerin etkisiyle ayrışır ve toprağın inorganik madde sini oluşturur inorganik madde doğrudan ana kaya diye tanımladığımız volkanik tortul ve metamorfik kayaçların fiziksel kimyasal ve biyolojik etkenlerle ayrışması ila oluştuğu gibi akarsu buzul rüzgar gibi etmenlerle taşınan  malzemenin birikmesiyle de oluşur.

Toprağın oluşması için inorganik kısmı oluşturan ana kayanın ayrışması gerekir. Bu ayrışmada önce pirimer mineraller daha sonra sekonder mineraller adını verdiğimiz kil mineralleri oluşur.

2-Kil mineralleri

Kil mineralleri 2 mikrondan daha küçük boyuttaki kil bölümünde bulunan sekonder karakterde su içeren alüminyum silikatlardır. Kil mineralleri düşük basınç ve sıcaklık altında oluşturduklarından büyük kristaller geliştirememişlerdir. Kil mineralleri çoğunlukla yaprakçıklar az sayıdaki bazı türlerde şerit şeklinde kristaller geliştirirler.

Toprakta belli başlı 7 kil minerali türü bulunmaktadır.
1.Kaolinit
2.Hallosit
3.Montmorillonit *
4.illit (mika) *
5.Vermikülit *
6.Klorit
7.Allofen

Dipçe:  “*” işaretliler toprakta en fazla görülen kil mineralleridir.
Kil minerallerinin başlıca iki önemli özelliği vardır.
1. Katyon değişim kapasitesi örneğin baz katyonları absorbe yeteneği
2. Su tutma kapasiteleri

C-Toprak Oluşumunda Topoğrafya Faktörü
Özellikle suyun toprak yüzeyinde ve içindeki hareketi daha genel bir terim olarak bir drenajı her şeyden evvel topoğrafya ile ilişkilidir.

Herhangi bir yerde bu yerin klimatik şartlarına göre toprakların oluşabilmesi için topografyanın düz veya az eğimli olması ve topraktan sızan suların toprağın altı seviyelerinde birikmeyip drene olması gerekir. Bir başka deyişle toprakların oluşmasında suyun serbest hareketi büyük önem taşır.

Örneğin eğimli sahalardaki toprak bir drenaji düz sahalara oranla iyidir. Ancak belli bir eğim derecesini aştıktan sonra bu kez direnaj hızlı olacağından suyun toprak içine nüfuz etmesi azalacak önemli oranda su yüzeysel akış halinde gidecek ve büyük oranda toprak maddesini beraberinde götüreceğinden erozyon artacaktır.

  1-Eğimin Toprak Oluşumundaki Rolü

Relief toprak oluşumunda tek başına etkili değildir. Daha çok anakaya ve drenaj ile olan ilişkisi sonucunda etkili olmaktadır. Topoğrafya da eğim değerinin değişmesi toprak oluşumunda genellikle suyun toprak içindeki hareketini etkilediği için önemlidir. Örneğin anakaya aynı kalmak kaydıyla belli eğim değeri üzerinde gelişen toprakların drenaj özellikleri suyun penetrasyonuna bağlı olarak değişebilmektedir. Buna göre eğim değeri değiştikçe suyun akış hızı değişecek ve yamaç boyunca farklı konumdaki toprak profilleri değişik drenaj şartlarına sahip olacaktır.

Eğim İç Drenaj İlişkisi

Glinka eğimin azaldığı aşağı kısımlarda gerek aşınmış ve taşınarak depo edilmiş maddelerin gerekse nemin biriktiği bu gibi sahalarda toprağın derin olduğunu belirtmiştir..

Toprak Kalınlığı ile Eğim Arasındaki İlişki

  Yamaç eğimlerinde görülen iç bükey ve diş bükey özellik değişik kalınlıkta ve karakter de toprak tiplerinin oluşumuna neden olur. Genel bir kural olarak dış bükey yamaçlardaki eğim iç bükey yamaçlardaki eğime oranla fazladır.

Düz ve Eğimli Arazide Kısa Mesafeler İçinde Toprak Oluşumundaki Rolü; Morfolojik açıdan Toprak Oluşumu

2-Yükseltinin Toprak Oluşumundaki Rolü
Yüksekliğin artmasına bağlı olarak iklim ve bitki örtüsü düşey doğrultuda ve kısa mesafeler içinde  değişmeye uğrar bu durumda toprakların oluşumunu etkilemekte ve düşey yönde farklı toprak tiplerinin meydana gelmesine neden olmaktadır.

  3-Bakının Toprak Oluşumundaki Rolü
Çeşitli morfolojik üniteleri de aynı ikilim şartları altında kuzey ve güneye bakan yamaçlarda farklı iklim tiplerinin oluştuğu görülür. Güneye bakan yamaçlardaki topraklar kuzey bakanlara göre daha fazla solar enerji alır. Öte yandan kuzeye bakan yamaçları güneye bakan yamaçları göre daha fazla yağış alır.

Kuzeye bakan yamaçlarda daha nemli karakterde olduğu için yoğun bir bitki örtüsü ile kaplıdır. Böylece yoğun bitki örtüsünün oluşturduğu humik asit anakaya etki yapmakta dolayısıyla fiziksel ve kimyasal aşınma hızlanmaktadır. Bu nedenle kuzeye bakan yamaçlarda daha yüksek oranda organik madde içeren ve daha derin topraklar oluşmuştur.

Toprak Oluşumunda Bakı Faktörü

Bakı Faktörünün Toprak Oluşumuna Etkisi

  4-Toprak katenaları
Aynı iklim koşulları altında bir yamaç boyunca topoğrafya şartlarına bağlı olarak gelişen farklı ancak birbiriyle ilişkili toprak tiplerinden oluşan toprak serilerine toprak katenaları denir.

Aşınmanın eğimin fazla olması nedeniyle daha aktif olduğu yamaçlarda daha sığ toprak profili dikkat çekerken yamacın eteğine doğru toprak derinliğinde bir artış, toprak tekstüründe ise ince unsurlar lehine bir gelişme gözlenir. Özellikle ince unsurlardan killerde bir artış anyon ve katyonlar da ise bir taşınma gözlenir.

Milne 1936’da ilk kez bu özelliği normal erozyona bağlı olarak toprakların bir yamaç eğimi boyunca fiziksel ve kimyasal olarak değiştiğini ortaya koymuştur.

Katena farklılaşmaların da rol oynayan etkenler; yüzey aşınımı, toprak taşınması, toprağa suyun nüfuz etmesi ve hızlı kütle hareketleridir.

Yamak Boyunca Aşınma Birikme Olaylarına bağlı Olarak Toprak Profilinde Meydana Gelen Değişmeler ve Toprak Katenalarının Oluşumu

  D-Toprak oluşumunda organizma faktörü
Toprak oluşumuna mikroskobik bakterilerden insan dahil bütün canlılar doğrudan veya dolaylı yoldan etki ederler. Organizma adı altında toplanan bütün canlıları teker teker incelemek olanaksız olduğu için bunları belli gruplar içinde bir sınıflandırmaya tabi tutmak mümkündür.

•  Bitkiler
•  Hayvanlar
•  İnsanlar

  * Floranın toprak oluşumuna etkileri

Crocket’e (1952) göre vejetasyon toprak oluşumuna etki yapan en önemli faktördür. Mückenhausen’e göre ise toprağın bileşimini meydana getiren en önemli maddelerden biri olan organik madde mikro ve makrofloranın birlikte faaliyeti sonucu meydana gelir.

Klimatik koşullara bağlı olarak meydana gelmiş büyük vejetasyon formasyonları şöyle sıralayabiliriz;

• Boreal ormanlar
• Konifer ormanlar
• Çölvejetasyon formasyonları
• Otsu formasyonlar
• Bataklık ormanları
• Kumlu ortamlarda yetişen bitkiler ve halofitler
• Korkuluklar ve küçük ağaç toplulukları
• Yayvan yapraklı ormanlar
• Savanlar
• Ağaçlı savanlar
• Kurakçıl ormanlar
• Sert keresteli musonal ormanla
• Nemli ve kurak tropikal ormanlar
• Tropikal yağmur ormanları
• Tundra formasyonları
• Alpin çayırlar

  * Hayvanların Toprak Oluşumuna Etkileri

Omurgalı hayvanlar içinde memelilerin toprağa yaptığı bazı değişiklikler dikkat çeker. Özellikle tarla faresi, köstebek gibi toprak altında yuva yapan veya toprak içinde yiyecek arayan memeli hayvanların toprağı karıştırmakta çok usta oldukları bilinen bir gerçektir Üst topraktaki zengin organik maddeye sahip A horizonu derinlere, mineral maddece engin olan B ve C horizonların da bulunan toprakları ise yüzeye getirilir.

  * Mikroorganizmaların toprak oluşumuna etkisi

Bu grupta bulunan organizmalar arasında özellikle bakteriler mantarlar aktinomela algler ve protozoalar toprak içinde önemli biyolojik faaliyette bulunurlar.

Mikroorganizmalar iki büyük gruba ayrılır

1.Hetotraf mikroorganizmalar

•   Saprofitler
•   Simbiyoslar
•   Parazitler
• Predatorlar

2. Ototrafik mikroorganizmalar

 * İnsanın toprak oluşumuna etkileri

İnsan toprak üzerinde yaptığı etkiler değişken ve çok çeşitlidir. İnsan genellikle toprağa yaptığı en büyük etki onun üzerinde tarım yapması ile meydana gelir. Toprak üzerinde tarım yapmak onun A horizonunun kısmen B horizon’un ise tamamen değiştirilmesi ile olabilir.

KAYNAK

BARIŞ MATER “TOPRAK COĞRAFYASI”