Jeomorfolojik döngüde gençleşme eskisine oranla aşınımın canlanması veya hızlanması sonucu ortaya çıkan yerşekillenmesi değişikliğidir. Gençleşme çok dönemli jeomorfolojik birimlerin gelişmesine yol açar ve jeolojide de sedimantasyon süreçlerinde farklılaşmaya yol açar. Belirli aşınım dönemleri sonucunda gelişmiş yerşekli grupları arasında yer alan topoğrafik diskordans gençleşmenin tanıtıcı özelliğidir. Farklı yükselti basamaklarında aşınım yüzeyleri ve bunlara eşlik eden akarsu taraçaları, gömük menderesler, basamaklı yamaçlar ve iç içe gelişmiş diğer morfolojik unsurlar gençleşmenin verileri arasındadır.Jeomorfolojik gençleşme tektonik, östatik ve statik kökenli olmak üzere üç yolla gelişebilir.
Yerkabuğunu etkileyen tektonizma sonucu meydana gelen yükselmelerin neden olduğu gençleşme tektonik gençleşme, iklim değişmeleri sonucu yerküre üzerinde deniz seviyesinin (aşınım için taban seviyesi/ultimate base level) alçalması sonucunda akarsu yataklarının derinleşmesi ve gömülmesi yoluyla meydana gelen gençleşme östatik gençleşmedir. Taban seviyesi değişikliğine yol açan tektonik ve östatik değişimlere bağlı olmayan, sadece iklim ve drenaj ağı değişimlerinin akarsuyun aşındırma-taşıma ve biriktirme süreçlerinde meydana getirdiği değişimler yoluyla gerçekleşen genleşme ise statik gençleşme olarak tanımlanır. Tektonik kökenli gençleşmeler kıtasal boyutta levha hareketleri, kubbeleşme, çanaklaşma, kıvrımlanma, kırılma yoluyla gerçekleşir. Östatik kökenli gençleşmeler akarsuların aşındırmasında taban seviyesini oluşturan deniz seviyesindeki alçalmalar sonucunda oluşur. Statik gençleşmeler ise bunların dışındaki nedenlerle akarsu aşındırması ve taşımasında meydana gelen artışlarla gelişebilir.
a) gençlik evresi, b) olgunluk evresi, c) yaşlılık evresi d) gençleşme (rejuvenation)
Jeolojide, jeomorfolojik gençleşme özellikle karasal çökellerin anlaşılması ve ortam değişimleri açısından önemli yer tutar. Örneğin, ince kırıntılıların egemen olduğu bir çökel ortamına aniden kaba kırıntı çökellerinin egemen olması jeolojik açıdan kaynak alanda yükselmeye yol açan
tektonizmaya bağlı olarak açıklanabilir. Halbuki, jeomorfolojik açıdan bu ortam değişikliği tektonizma dışında, kaynak alanda yersel bir kaide seviyesinin ortadan kalkması, akarsu ağında meydana gelen bir kapma ile akarsuyun taşıma gücünün artması, kaya türü farklılığı nedeniyle ayrışma süreç ve malzemesinin değişmesi gibi birçok nedenle daha açıklanabilir.
Alıntıdır.
Doç.Dr.Kadir Dirik
HÜ Jeoloji Mühendisliği Bölümü