İlksel olarak iç dinamik süreçlerle kurulmuş topoğrafya iç ve dış dinamik süreçlerin etkisiyle sürekli
değişim ve yeni yapılanma içindedir. İç dinamik süreçler durağan kabul edildiğinde yeryüzü
şekillerinin değişimi sürekli olarak yüksek topoğrafyanın aşındırılması ve tesviye edilmesi şeklinde
gelişir. Dış dinamik süreçlerin son hedefi karaların yükseltisini deniz seviyesi düzeyine indirgemektir.
Bu gelişim belirli bir zaman periyodunda gerçekleşir ve zamana bağlı olarak yerşekilleri belirli
biçimsel değişimlerden geçer. Bu değişimler morfolojide belirli dönemlere karşılık gelir.
Yerşekillerinin ilksel oluşumdan en son aşınabilecekleri seviyeye kadar geçirdikleri şekillenme
evresine jeomorfolojik evrim/döngü (geomorphologic cycle) denir. Klasik jeomorfolojide bu
şekillenme dönemleri gençlik (youth/young stage), olgunluk (mature stage) ve ihtiyarlık (old stage)
evreleri olarak tanımlanmıştır.
Başlangıç evresi
Gençlik evresi
Erken olgunluk
Geç olgunluk
İhtiyarlık evresi
Kaya türü ve yapısal özellikler ile iç dinamik süreçler aynı olsa bile morfoklimatik kuşaklarda
jeomorfolojik evrimin çeşitli aşamalarında farklı yerşekilleri gelişir. Jeomorfolojik evrimin en ileri
aşamasında karalarda peneplen olarak tanımlanan ve deniz düzeyine yakın seviyelere kadar tesviye
edilmiş düzlükler oluşur.
Gençlik evresi (youth stage)
Jeomorfolojik evrimin başlangıç evresi olan bu evrede topoğrafik yükselimler ilksel jeolojik koşullar
tarafından belirlenir. Akarsular ilksel eğim denetiminde gelişir. Göl ve benzeri çökel havzaları yapısal
denetimlidir ve aşınma-taşınma-çökelme ilişkilerinde yapısal unsurlar egemendir. Gençlik evresinde
topoğrafyada yapısal unsurlar ve dış dinamik süreçlerin ortak etkisi görülür. Akarsuda vadi gelişimi
belirgindir ve genelde kertik vadi (V-vadi) oluşumu egemendir. Yamaç eğimleri diktir ve kütle
hareketleri yamaç şekillenmesinde egemendir. Vadiler arasındaki sırtlar düzdür. Akarsuların boyuna
profillerinde kaya türü ve yapı denetimli eğim kırıkları izlenir. Rölyef yarılması maksimum
seviyededir. Morfolojide ilksel topoğrafyaya ilişkin yerşekili grupları seçilebilir. Akarsularda düşey
doğrultuda derine kazıma ve aşındırma maksimum seviyede olup vadi tabanı gelişmemiştir. Akarsular
boyunca sedimantasyon çok az olup yersel eğim kırıklıkları veya havza tabanlarında gerçekleşir.
Olgunluk evresi (mature stage)
Bu evrede akarsu ağı maksimum yoğunluktadır. Erken (early mature) ve geç (late mature) olgunluk
evresi olarak ikiye ayrılır. Aşınma-taşınma-birikim olayları deniz seviyesi (nihai taban düzeyi /
ultimate base level) tarafından denetlenir. Akarsu ağı ise kaya türü tarafından denetlenir. Akarsu
vadileri ve tabanı erken olgunluk evresinden başlayarak genişlemiş ve yamaçlar basıklaşmıştır. İlksel
topoğrafya denetimi ortadan kalkmış ve vadiler arasındaki sırtlar keskinleşmiştir. Akarsularda derine
aşındırma az olup yanal aşındırma ön plandadır. Gençlik evresinde yamaçları şekillendiren hızlı kütle
hareketleri etkinken olgunluk evresinde kütle hareketlerinin etkisi azalır. Vadi tabanında çökelme
başlar ve geç olgunluk evresinde menderesli akarsu çökelleri yaygın olarak gelişir. Geç olgunluk
evresinde akarsular denge profiline (graded profile) ulaşmıştır. Olgunluk evresinde yerkabuğu yüzeyi
karasal çökellerin ağırlıklı olduğu çökelme alanlarına dönüşür.
İhtiyarlık evresi (old stage)
Fluviyal jeomorfolojik evrimin son aşaması olan ihtiyarlık evresinde tüm topoğrafik unsurlar basık ve
yatıklaşmış biçimdedir. Akarsular boyunca geniş taşkın ovaları gelişmiştir. Menderesli akış rejimi
egemen hale gelmiştir. Vadiler yanal yönde maksimum genişliktedir. Kaya türü ve yapısal denetimden
kaynaklanan topoğrafik farklılıklar minimum düzeydedir. Arazinin genel eğimi deniz yönündedir ve
yüzeyi deniz seviyesine yakın dalgalı düzlükler halindedir. Jeomorfolojik evrimin son döneminde
ortaya çıkan bu topoğrafyaya peneplen adı verilir.
Alıntıdır.
Doç.Dr.Kadir Dirik
HÜ Jeoloji Mühendisliği Bölümü