Gelişmiş bölge, gelir düzeyi ve gelir artış hızı bakımından ülke ortalamalarının üstünde olan, nüfusunun eğitim, kültür ve sosyal güvence düzeyi yüksek, eğitim, sağlık, yol, su ve elektrik gibi sosyal alt yapı yatırımları yeterli seviyede bulunan, sabit sosyal hizmet yatırımları yanında üretime dönük ekonomik yatırımlara da sahip olan alanları ifade etmektedir (Erkal, 1990: 21).
Az gelişmiş bölge ise; gelişme potansiyelini kaybetmiş veya gelişmesi için üstünlükleri/avantajları olmayan bölgelere denir. Bu bölgeler, belirli bir süre içinde sosyal ve ekonomik göstergeler açısından başka bölgelerle karşılaştırıldığında ekonomik üstünlüklerinin bulunmaması ile dikkati çekmektedir.
Az gelişmiş bölgeler ülkeden ülkeye değişir, dolayısıyla ayrı ve başka sosyal sistemlere sahip toplumların az gelişmiş bölgelerinin karşılaştırılmasından verimli sonuçlar elde edilemez. Bununla birlikte yine de az gelişmişlik ve az gelişmiş bölgeler için bazı ortak göstergelerden söz edilebilir (Erkal, 1990; Tümertekin, ve Özgüç, 1997b; Dinler, 2001; Kaplan, 2004). Bu göstergeler, az gelişmişliğin ekonomik, sosyo-kültürel ve demografik nitelikleri şeklinde gruplandırabilir.
Az Gelişmişliğin Ekonomik Nitelikleri
1. Kişi başına düşen milli gelir ülke ortalamasının altındadır. Aynı zamanda adaletsiz bir gelir dağılımı söz konusudur.
2. İstihdamda tarım, hayvancılık, balıkçılık, ormancılık gibi birincil (primer) faaliyetler egemendir.
3. Hâkim sektör durumundaki tarımda teknik düzey son derece düşük, tarımsal araç ve gereçler sınırlı ve ilkeldir.
4. Ekonomik verimlilik son derece düşüktür.
5. Tarımsal üretimde daha çok tahıl ve birincil ham maddeler ön plândadır.
6. Tarımda gelir ve mal varlığına oranla yüksek bir borçlanma düzeyi yaygındır.
7. Tarımsal işletmeler küçük ve arazi parçalanmıştır.
8. Modern endüstriler gelişememiş, daha çok geleneksel el sanatları tarzında imalat faaliyetleri varlığını sürdürmektedir.
9. Kişi başına düşen sermaye ve tasarruf miktarları çok düşüktür.
10. Halkın gıda ve ihtiyaç maddelerine bütçelerinden ayırdıkları pay çok yüksektir.
11. Kişi başına ticaret küçük hacimlidir.
12. Dış satımda (ihracat) tarım ve ham madde ürünlerinin oranı yüksektir.
13. İşsizlik ve/veya gizli işsizlik oranları, oldukça yüksek düzeylidir.
Az Gelişmişliğin Sosyo-Kültürel Nitelikleri
1. Orta sınıfın zayıftır veya hiç bulunmamaktadır.
2. İlkel/düşük nitelikli eğitim sisteminin yanında, çağ nüfusu içinde okur-yazar olmayan nüfus oranının yüksekliği dikkat çeker.
3. Kadınların toplumsal ve ekonomik otonomileri zayıftır.
4. Halkın büyük bir kısmında geleneksel tavır ve tutumlar yaygındır.
5. Toplumsal statü, eğitim yoluyla kazanılabileceği gibi doğuştan da elde edilebilmektedir.
6. Çocuk iş gücü yaygın şekilde kullanılmaktadır.
7. Konut koşulları çok kötüdür.
8. Alt yapı (yol, su, kanalizasyon, elektrik, haberleşme gibi), sağlık ve eğitim hizmetleri yetersiz ve ülke genelinden geridir.
Az Gelişmişliğin Demografik Nitelikleri
1. Nüfusun yaş bileşiminde genç (0–14 yaş grubu) nüfus oranı yüksektir.
2. Doğum oranı binde 40 gibi yüksek bir düzeydedir ve bu değer ülke ortalamasının üzerindedir.
3. Nüfus artış hızı, ülke nüfus artış hızından daha yüksektir.
4. Doğumdan itibaren yaşam beklentisi (ortalama ömür) az, ölüm oranları, özellikle çocuk/bebek ölüm oranları yüksektir.
5. Halk sağlığı, beslenme, temel hijyen ve temizlik koşulları yetersiz ve bozuktur.
6. Tarımsal nüfus oranı, ülke ortalamasından yüksektir. Tarımda çalışanların sayısı azalsa dahi aynı üretim miktarı elde edilebilir ki, bu durum tarımdaki mutlak aşırı nüfusu ifade etmektedir.
7. Bölge dışına göç verme oranı ve eğilimi yüksektir.
8. Kentleşme oranı, ülke kentleşme düzeyinin genelde altındadır ve kentleşme kalitesi düşüktür.
9. Kırsal aşırı kalabalıklaşma söz konusudur.
Özetle, az gelişmiş/gelişmekte olan ülke veya bölgelerde gözlenen ekonomik özellikler içerisinde, tarım kesiminin ekonomik yapıda önemli bir yer kaplaması dikkat çekmektedir. Bu yapı, üretimin, dış ticaretin ve emek piyasasının yapısında kendisini göstermekte ve makro düzeyde gözlenen sorunların temel nedenlerinden birini oluşturmaktadır (Kaplan, 2004: 20). Diğer taraftan az gelişmiş ülke/bölge demografik özellikleri içinde, yüksek ölüm ve bebek ölüm oranları, kısa ömür, beslenme ve sağlık hizmetlerinin yetersizliği, genç nüfus fazlalığı gibi göstergelerden de söz etmek mümkündür. Teknoloji ve teknik kadro yetersizliği ile düşük verimlilik de ekonomik ve demografik belirgin özelliklere eklenecek öteki yapısal özellikleri ifade etmektedir.
Kaynak: “BÖLGESEL KALKINMA” Ders Notları Prof. Dr. Ertuğrul Murat ÖZGÜR